Pełczyce
Siedziba UM

Aktualna liczba mieszkańców - 2808

Historia

Początki Pełczyc sięgają wczesnego średniowiecza, kiedy to w X-XII w. na wyspie jez. Panieńskiego (obecnie cyplu przy wschodnim brzegu) istniał gród obronny wchodzący, prawdopodobnie, w skład państwa Pyrzyczan. Gród dawał schronienie ludności dwóch osad: jednej położonej na wyspie na pd. od grodu (z niej wyrosło tzw. Stare Miasto) i drugiej, służebnej, położonej na wschodnim brzegu jeziora (z niej powstało Nowe Miasto). Ok. 1260 r. rycerz Lippold II i Teodoryk von Behr nadali osadzie prawa miejskie i ok. 120 łanów ziemi. Znak herbowy rodziny Behr - niedźwiedź - jest przedstawiony na najstarszej znanej pieczęci miasta (XVI w.) jako stojący na kamieniu, wsparty przednimi łapami o drzewo, a także w herbie miasta (znanym od pocz. XVI w.) - stojący na zielonym wzgórzu pod dębem. 
Przynależność państwowa ziemi pełczyckiej zmieniała się w ciągu dziejów wielokrotnie, Pełczyce były: polską kasztelanią (do 1240 r.), wchodziły w skład Księstwa Pomorskiego Gryfitów, Brandenburgii (od 1280 r.), ponownie Księstwa Pomorskiego (kupione przez Ottona IV w 1298 r.), Polski (przyłączone przez Kazimierza Wielkiego), państwa krzyżackiego (w XV w.) i ponownie Brandenburgii (od 1478 r.). W 1485 r. miasto zostało oddane w lenno rodzinie Waldów (pochodzących z Bawarii), a wkrótce Hans von Waldow zasłynął jako jeden z nękających Pomorze rycerzy - rabusiów. 
Ok. 1280 r. w Pełczycach został osadzony zakon cysterek, podległy biskupowi kamieńskiemu. Ich domem macierzystym był klasztor w Szczecinie, opiekę pełnił klasztor męski w Kołbaczu. Uposażenie zakonu pełczyckiego stanowiło jezioro Panieńskie, grodzisko wraz z kmieciami, w następnych latach dodano ziemie sąsiednich wiosek, młyny, grunty pod budowę klasztoru, kolejne jeziora. W 1537 r. po sekularyzacji dóbr klasztornych Waldowie przejęli dobra pocysterskie tworząc własne dwa duże majątki. W następnych latach odbierali stopniowo ziemie i przywilej miastu. Umacnianie pozycji ekonomicznej rodu kosztem mieszczaństwa stało się zarzewiem dwustuletniego konfliktu, doprowadzając do rebelii (ok. 1700 r.) oraz do upadku znaczenia miasta. Liczne pożary i klęski sprawiły, ze ludność Pełczyc w 1719 r. stanowiło 635 osób, miasto posiadało zaledwie 34 domy z dachówką, 50 krytych słomą i 33 pustaki. Spory rycerstwa z mieszczaństwem zakończył król Fryderyk Wilhelm I odkupując w 1728 r. posiadłości Waldowów i nadając Pełczycom status miasta królewskiego. W 1744 r. z dawnych dóbr klasztornych utworzono odrębną domenę z siedzibą urzędnika królewskiego i generalnego dzierżawcy, która istniała do 1929 r. Od pocz. XIX w. Następował stopniowy rozwój miasta jako ośrodka rolniczo-hodowlano-rzemiślniczego, liczba mieszkańców zwiększyła się z 887 na początku wieku, do 2126 w 1855 r. Tereny miejskie obejmowały 1616 ha oraz 7 dużych gospodarstw. Jedynymi zakładami były młyny i mleczarnia. W 1828 r. zbudowano szkołę dla dziewcząt, w 1851 r. szkołę miejską, w 1857 r. założono dom dla sierot. W 1850 r. w mieście żyło 65 Żydów, istniała synagoga i cmentarz żydowski. Od początków Reformacji aż do 1945 r. na ziemi pełczyckiej dominował protestantyzm. Katolicy ponownie pojawili się w 1855 r. (13 osób) i ich liczba stopniowo rosła - byli to głównie polscy robotnicy sezonowi. 
W czasie II wojny światowej w majątkach rolnych pracowali robotnicy przymusowi. Na początku lutego 1945 r. Pełczyce zostały zajęte prze wojska radzieckie. Po wojnie, z przyczyn technicznych, miasto straciło ok. 50% zabudowy, utrzymał się charakter miasta, w którym nadal połowa mieszkańców żyła z rolnictwa. We współczesnych Pełczycach rolnictwo utraciło znaczenie: przyszłość miasta - ze względu na unikalną w skali Pomorza Zachodniego fizjografię - związana jest z rozwojem turystyki.

Układ przestrzenny i zabudowa

Miasto Pełczyce położone jest na specyficznym obszarze - pasie polodowcowej moreny czołowej, pomiędzy połączonymi jeziorami: Panieńskim, Krzywym, Stawno, Mały Pełcz i Wielki Pełcz. Różnica poziomów w obrębie miasta wynosi ponad 50 m (65 - 119 m n.p.m.), a najwyższe wyniesienie znajduje się na południowy- wschód od centrum miasta. Pełczyce powstały w oparciu o jez. Panieńskie. We wczesnym średniowieczu poziom jego lustra wody był wyższy niż obecnie, a jezioro miało kształt owalny, z trzema wypiętrzeniami pośrodku. Wyspy te, korzystnie położone pod względem obronnym, zostały zajęte pod osadnictwo. 
Na mniejszej z wysp, położonej w pn.-wsch. części jeziora, założono gród, na największej (na pd. Od grodu) powstało pierwsze miasto, na najniższej i najmniejszej wyniosłości, przy pd.-wsch. Brzegu jeziora, zbudowano zamek. Zasiedlony został także wschodni brzeg jeziora, gdzie powstała otwarta osada. Po podboju brandenburski tędy poprowadzono główny trakt strategiczno - handlowy łączący Berlin ze Świdwinem. 
Gród miał kształt owalny o średnicach 30 m i 70 m. Jego obszar, wyniesiony ok. 3 m nad taflę jeziora, zarysowany jest wyraźnie do chwili obecnej. Na południe od niego, na wrzecionowatej, płaskiej wyspie o dł. 400 m i szer. Do 280 m (dłuższa oś o układzie południkowym) rozwinęła się osada, ukształtowana w latach 80-tych XIII w. jako miasto (lokowane na prawie magdeburskim). Sieć komunikacyjną najstarszego "civitas" stanowiły 3 ulice (dwie wyznaczające wrzeciono i jedna poprzeczna, ob. Ul. Krótka) i rynek o wymiarach 60 m x 60 m. Granitowy kościół salowy posadowiono ok. 25 m od rynku, po jego wschodniej stronie. Działki miejskie miały szerokość 28-30 m, co potwierdza rolniczy charakter zabudowy. Przed 1314 r. miasto otoczone było murami, wzmocnionymi 25 prostokątnymi basztami, z bramą wjazdową od południa. Mury wielokrotnie ulegały zniszczeniu w trakcie wojen brandenbursko-pomorskich (II poł. XV w.) ostatecznie rozebrano je w 1676 r. Miasto z lądem łączył od południa most długości 150 m, zastąpiony w czasach nowożytnych groblą. 
Nowe miasto powstało z osady służebnej względem Starego miasta, leżącej na lądzie, na wsch. Od niego. Kształt urbanistyczny zyskało w oparciu o średniowieczny szlak handlowy, z rynkiem na planie nieregularnego czworoboku. Traktat marchijski(obecnie ul. Chrobrego i ul. Starogrodzka) był zgodny z pierwotną linią brzegową jez. Panieńskiego, przecinał obecną zabudowę, trafiając w pd.-zach. Narożnik rynku nowego miasta. W 1800 r. Nowe Miasto miało trzy bramy do poboru myta. Miasto otoczone ze wszystkich stron bagnami, pozbawione było umocnień obronnych, bezpieczeństwa strzegł gród warowny i zamek, zbudowany ok. 1290 r. na wyspie. Zamek wzniesiono na rzucie regularnego czworoboku, z bramą wjazdową zwróconą na południe, połączoną z lądem mostem dł. 90 m. naprzeciw bramy zbudowano dom mieszkalny, dziedziniec otoczono murem. Zamek kilkakrotnie niszczono, jedynym śladem po rozebraniu go w 1675 r. pozostały ryciny Meriana. 
Ok. 1290 r. założono w Pełczycach konwent cysterek, dla którego na pn.-wsch. Stromym brzegu jeziora Panieńskiego, naprzeciw grodziska, rozpoczęto budowę klasztoru. Po sekularyzacji zakonu Waldowowie, w XVI w., w oparciu o istniejące zabudowania zbudowali folwark, wyburzając część budynków i przebudowując - w stylu renesansowym - skrzydło zachodnie klasztoru. Na skutek naturalnych procesów - obniżania lustra wody o 1,5 - 3 m i akumulacji torfowiska - oraz planowego (od XVI w.) zasypywania obniżonych terenów wokół zamku, następowało osuszenie fosy oddzielającej gród i Stare Miasto od lądu. Ułatwiło to w XVIII w. integrację obu miast. Korzystniejsze warunki terenowe nowego sprawiły, ze stało się ono ważniejszym ośrodkiem. W 1792 r. na rynku Nowego Miasta wzniesiono ratusz, rozbierając jednocześnie szachulcowy ratusz staromiejski, oraz wprowadzając zabudowę w północnej części starego rynku, zwróconą frontem do nowo powstałej ulicy łączącej oba miasta. Działki nowego miasta miały szerokość od 6 - 14 m do 18 - 20 m, ich głębokość dochodziła do 100 m. zabudowa z tego okresu jest typowa dla miast pomorskich z dominacją rolnictwa: szachulcowa, domy są jedno- i dwukondygnacyjne, z bramami przejazdowymi, ustawiane kalenicowo w stosunku do ulicy. Domy szczytowe z naczółkami, zamieszkałe przez rzemieślników, stanowiły mniejszość w zabudowie. 
W I ćw. XVIII w. przebudowano kościół, nadając mu plan krzyża greckiego i wznosząc cztery barokowe szczyty. W 1729 r. wzniesiono szachulcową wieżę nad częścią zachodnią oraz przebudowano wnętrza. Podział miasta na Stare i nowe pojawił się w 1784 r. wraz z ich odmienną przynależnością do okręgów sądowniczych - stare miasto przydzielono do Pomorza, nowe do Nowej Marchii. W 1815 r. w wyniku nowego podziału administracyjnego Prus całe Pełczyce przyłączono do Nowej Marchii. 
Wiek XIX doprowadził do dalszego zatarcia cech pierwotnej urbanistyki. Stare miasto traciło znaczenie jako ośrodek miejski. Nowa zabudowa zaczęła powstawać wzdłuż drogi Gorzów - Dolice, tworząc trzeci w historii Pełczyc - po starym i nowym mieście - ośrodek handlowo - usługowy. W 1898 r. po zach. Stronie jez. Panieńskiego poprowadzono linię kolejową, miasto otrzymało nowe połączenie z Barlinkiem i Choszcznem. W południowej części miasta, przy drodze na Barlinek, wybudowano dworzec kolejowy, który po spaleniu w 1945 r. nie został odbudowany.